Η μονή Αγίας Πελαγίας βρίσκεται σε μικρή απόσταση στα νότια του οικισμού Καστροσυκιάς. Είναι κτισμένο στην ελαιόφυτη πλαγιά που εκτείνεται από τις παρυφές του οικισμού προς το Ιόνιο Πέλαγος, δίπλα στην εθνική οδό Πρέβεζας – Ηγουμενίτσας.
Χτίστηκε τον 17° αιώνα και ανακαινίστηκε δύο φορές, το 1613 και το 1795, σύμφωνα με τις επιγραφές.Το 1856 φαίνεται ότι κατασκευάσθηκε το λίθινο τέμπλο του καθολικού. Η χρονολογία είναι γραμμένη στις εικόνες της Σταυρώσεως και των Αγίων Αποστόλων.
Το καθολικό της μονής είναι απλός τετρακιόνιος σταυροειδής, εγγεγραμμένος ναός με πλάγιους χορούς και κτιστό τέμπλο του 1856.Τα κελιά βρίσκονται στα δυτικά του καθολικού και αποτελούν κτίσμα σχήματος ορθογωνίου με τρεις χώρους διαμονής και ανοικτού εξώστη. Από τα κτίρια που διατηρούνται σήμερα το παλαιότερο χρονολογημένο είναι ο πυλώνας με το τοξωτό θύρωμα, ο οποίος φέρει τη χαραγμένη στο επίχρισμα επιγραφή «Σ/Σ/ 1894».
Η Μονή κτίστηκε το 1894 καιέχει κτιστεί στα ερείπια ρωμαϊκού κτιρίου, λείψανα του οποίου είναι εμφανή στον περίβολό της, ενώ πρόσφατα σε ένα από τα κελιά της αποκαλύφθηκε ψηφιδωτό δάπεδο ρωμαϊκών χρόνων.Η μονή έχει κριθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο σύμφωνα 717/τβ/19.8.1997.
Βιβλιογραφία
Φ. Βιτάλης, Ηπειρωτική Εστία 1967, σ. 185
Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ΑΔ 1978, Χρονικά
Η Μονή Λεκατσά βρίσκεται στη θέση Κόρτος σε απόσταση 4χλμ βορειοδυτικά του οικισμού Μυρσίνης. Πιθανώς ιδρύθηκε τον 17° αιώνα. Το καθολικό της μονής είναι μονόχωρος, ξυλόστεγος ναός μεγάλων διαστάσεων. Κτίστηκε το 1744 και επισκευάστηκε το 1870. Αρχικά ο ναός ήταν θολωτός.
Το 1870 κατεδαφίστηκε η καμάρα και τοποθετήθηκε η ξύλινη στέγη. Στο νοτιοδυτικό άκρο του ναού υψώνεται κωδωνοστάσιο του τύπου του διάτρητου τοιχώματος που κτίστηκε το 1813. Στο χώρο σώζονται επίσης τρία κτήρια του 19ου αιώνα τα οποία περιβάλλονται από μανδρότοιχο από αργολιθοδομή.
Ο πυλώνας της μονής βρίσκεται στην ανατολική πλευρά. Στη μονή γίνονται μεγάλες αναστηλωτικές εργασίες από την Ι. Μητρόπολη Πρεβέζης. Έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο και χρήζει ειδικής κρατικής προστασίας, σύμφωνα με ΦΕΚ 740/τβ/25.8.1997.
Βιβλιογραφία
Φ. Βιτάλης, Ηπειρωτική Εστία 1967, σ. 185.
Το μοναστήρι του Αγ. Δημητρίου βρίσκεται 2,5 χλμ. βορειοανατολικά του χωριού Κυψέλη (παλαιά ονομασία Τουρκοπάλουκο), κοντά στην όχθη του ποταμού Κωκυτού.
Ιδρύθηκε πιθανόν το 1242 από τον δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β’ Δούκα, κτήτορα και του μοναστηριού της Κάτω Παναγιάς στην Άρτα.
Για τη Μονή δεν υπάρχουν ιστορικές πληροφορίες.
Το καθολικό του μοναστηριού είναι σταυρεπίστεγος ναός, με παρεκκλήσια και ασύμμετρο περίστωο. Εντυπωσιακή είναι η στέγαση, εξωτερικά του μνημείου με μονοκλινείς, δικλινείς, τετρακλινείς ή τρουλωτές στέγες, ενώ πήλινα διακοσμητικά μοτίβα κοσμούν τις εξωτερικές πλευρές του ναού. Στο εσωτερικό της εκκλησίας σώζονται ελάχιστες τοιχογραφίες, κυρίως στο χώρο του Ιερού και σε άσχημη κατάσταση. Από το παλιό μοναστήρι σώζονται σήμερα το καθολικό και η Τράπεζα, που βρίσκεται νότια του καθολικού και έχει διαμορφωθεί σε εκκλησία, αφιερωμένη στον Άγ. Γεώργιο.
ΝΔ του οικισμού Άνω Κοτσανόπουλου και μετά το Σφηνωτό, βρίσκεται η Ιερά Μονή Αβάσσου, στη θέση παλιότερης βυζαντινής μονής – Επιγραφή αρκετά κακογραμμένη αναφέρει: “ETOYC-1746- ΚΤΙΤΟΡΑC ΠΑ-VOC…” Ανακαινίσθηκε το 1852. Περιλαμβάνει το καθολικό (Κοίμησης Θεοτόκου) τρίκλιτη θολοσκέπαστη βασιλική του 1853, – κτίριο των κελιών (ερειπωμένο), χάνι – επίσης ερειπωμένο – και νερόμυλο, μαζί με το κυρίως μοναστηριακό συγκρότημα και τα λοιπά κτίρια (χάνι, νερόμυλος, μαντάνι, μηχανή επεξεργασία μάλλινων υφασμάτων κλπ, η οποίο κινείται με νερό από καταρράκτη), συνθέτουν ένα μοναδικό στην ευρύτερη περιοχή σύνολο.
Η Ιερά Μονή Προφήτου Ήλιου έγινε αυτοτελής επί των ήμερων του ιερομόναχου Καλλίστου, το έτος 1720, ενώ μέχρι τότε ήταν μετόχιο της Μονής Ρωγών. Η προσφορά της Μονής προς τους υπόδουλους χριστιανούς της περιοχής υπήρξε ανεκτίμητη στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Απ’ αυτό εξηγούνται και όσα υπέστη από τους κατακτητές.Αναφέρεται, μάλιστα, ότι ο Μουχτάρ πασάς, γιος του τυράννου της Ηπείρου Αλί, συνέλαβε χωρίς λόγο τον ηγούμενο της Διονύσιο Α’, άνδρα ενάρετο καί σεβάσμιο, καί τον βασάνισε. Στην διάρκεια του άτυχους ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 η Μονή υπέστη σοβαρές καταστροφές, για την επανόρθωση των οποίων σπουδαίως εκοπίασε ο Ιερεύς Νικόλαος από το Ριζοβούνι. Την χαριστική βολή όμως έδωσαν σ’ αυτήν οί δυνάμεις Κατοχής (1943-44), πού πυρπόλησαν τα κτίσματά της, επειδή αποτελούσε κέντρο εθνικής αντιστάσεως της περιοχής. Εκ θαύματος σώθηκε το περίφημο Καθολικό με το αξιόλογο γλυπτό πέτρινο τέμπλο του.
Επί των ημερών του Μητροπολίτου Νικοπόλεως και Πρεβέζης κ. Μελετίου, ή Μονή μεταφέρθηκε σε ανεργεθέν εκ θεμελίων νέο κτιριακό συγκρότημα στο Δημοτικό Διαμέρισμα της Νέας Σινώπης του Δήμου Ζαλόγγου και κοντά στην πρώην κοινότητα Φλάμπουρα.
Έπανδρώθηκε με 23 μοναχούς και ιερομόναχους, οί πλείστοι των οποίων διακονούν ποικιλοτρόπως και στο ιεραποστολικό και πνευματικό έργο της Μητροπόλεως, υπό το ηγούμενο τους αρχιμ. ‘Εφραίμ Τουμπέκη.Ή Ιερά Μονή Προφήτου Ήλιου υπάγεται στην Ιερά Μητρόπολη Νικοπόλεως καί Πρεβέζης.Ή Μονή επί του παρόντος δεν διαθέτεί ξενώνα. Κάθε Δευτέρα και Πέμπτη η Μονή παραμένει κλειστή.
Η Μονή βρίσκεται στην περιοχή του Βάλτου της Πάργας, πάνω σε λόφο. Το καμπαναριό του 18ου αιώνα που έχει ύψος 15 μέτρα είναι ρυθμού επτανησιακού, δεσπόζει σε όλη την περιοχή και είναι το μόνο που σώζεται.
Ερείπια περιβάλλουν τη μισοκατεστραμένη μικρή και μονόχωρη εκκλησία. Στο περιτείχισμα διακρίνονται πολεμίστρες. Η Μονή δεν μπόρεσε να αποφύγει την καταστροφή.
Μετά τη Μονή Αβάσσου προς Πολυστάφυλλο (70 χλμ.), στα σύνορα με το νομό Ιωαννίνων, πριν μπούμε στο χωριό, δεξιά μας, βρίσκεται η Μονή Κοίμησης της Θεοτόκου Πολυστάφυλλου. Η Μονή είναι χτισμένη σε ωραία τοποθεσία σε ύψωμα με μεγάλα πλατάνια και δροσερό τρεχούμενο νερό. Λόγω εδάφους σήμερα σώζεται μόνο η εκκλησία.
Πρόκειται μάλλον για κτίσμα του 19ου αιώνα. Υπάρχει εντοιχισμένη με κεραμικά σχετική επιγραφή με χρονολογία 1848. Ο Ναός έχει στρογγυλό τρούλο και οδοντωτή κεραμική διακόσμηση. Η κόγχη του Ιερού είναι ημικυκλική με οδοντωτή διακόσμηση.
Η είσοδος του καθολικού, καθώς και του νάρθηκα είναι καμαρωτή. Σήμερα είναι πλακόστρωτη και το καθολικό δεν χωρίζεται από το νάρθηκα. Το καθολικό είναι μονόκλιτο και έχει καμάρες δεμένες με ξύλινα δοκάρια. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο.
Οι τοιχογραφίες είναι σήμερα σχεδόν κατεστραμμένες.
Βρίσκεται στο βουνό που υψώνεται στα δυτικά του χωριού Νέα Κερασούντα. Είναι τρίκλιτη βασιλική, που εσωτερικά καλύπτεται με τυφλούς τρουλίσκους και εξωτερικά με τετράριχτη στέγη. Η προσεγμένη, τετραγωνισμένη λιθοδομή της πιστοποιεί ότι το κτίσμα προέρχεται από την ανακαίνιση του 1852. Ο αρχικός ναός χρονολογείται στα 1620. Ο περίβολος έγινε το 1878. Ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες του 1878. Της ίδιας εποχής είναι και οι φορητές εικόνες. Χαρακτηριστικό είναι το λίθινο ανάγλυφο τέμπλο, με τον πλούσιο διάκοσμο σε επιπεδόγλυφη τεχνική, με λαϊκό χαρακτήρα και ποικίλο θεματολόγιο..
Ο Ταξιάρχης βρίσκεται πάνω στον απόκρημνο βράχο του Ζαλόγγου, ανατολικά του σύγχρονου μνημείου των Σουλιωτισσών, κοντά στη μονή Αγίου Δημητρίου.
Ο ναίσκος είναι μονόχωρος με πρόσθετο νάρθηκα στα δυτικά. Πιθανόν κτίστηκε το 1883, στη θέση Βυζαντινού ναού. Ήταν ερειπωμένος από τον καιρό του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και το 1975 – 1976 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων ανέλαβε την αναστήλωση του.
Σήμερα λειτουργεί ως εξωκκλήσι. Το μνημείο κτίστηκε το 1883, στη θέση Βυζαντινού ναού
Βιβλιογραφία
Α. Γεωργαντζή, Η Μονή Ζαλόγγου, Ηπειρωτική Εστία 3 1954),σ.377-381.
• Α. Τριανταφυλλόπουλος, ΑΑ 1976, Χρονικά.